Dünya’nın en prestijli bilimsel dergilerinden olan Science, 2023’ın en önemli bilimsel buluşlarını listeledi. Dergi, 2023’ün çığır açan buluşu olarak kilo verdiren ilaçları seçti. Science, hem bir “kamu sağlığı krizi” hem de çetrefilli bir “kişisel mücadele” olarak tanımladığı obeziteye yönelik ilaç tedavilerinin hayal kırıklığı yaratan geçmişine dikkat çekiyor. 1940’lı yıllardan itibaren kadınları hedefleyen sağlıksız “gökkuşağı diyet haplarından” 1990’larda yükselişe geçen ancak ağır kalp ve akciğer rahatsızlıklarına neden olan bu ilaçların başarısızlıklarla dolu bir tarihi var.
Ancak artık yeni tedaviler obezite ve bununla bağlantılı kronik hastalıklarla mücadelede umut verici sonuçlar ortaya koyuyor. Yeni ilaçlar, glukagon benzeri peptid-1 (GLP-1) adı verilen bağırsak hormonunu taklit ediyor. Başlangıçta diyabet için geliştirilen bu ilaçların hafif yan etkilerle birlikte önemli kilo kaybına neden olduğu belirtiliyor. Science, GLP-1 ilaçlarını Yılın Çığır Açan Buluşu olarak tanımasının nedeni, klinik deneylerde ilaçların aynı zamanda kalp yetmezliği semptomlarını, kalp krizi ve felç riskini de azalttığının tespit edilmesi. Dolayısıyla bu ilaçlar kilo vermenin ötesinde önemli faydalara sahip olduğuna yönelik kanıtlar sunuyor.
Dünya’nın karbon pompası yavaşlıyor
Listenin ikinci sırasında ise küresel ısınmayla beraber Antartika’da dünyanın bütün okyanuslarını birbirine bağlayan devasa akışın yavaşlamasının keşfedilmesi yer aldı. Bilim insanlarının beklediği bu etkinin görülmeye başlamasıyla küresel karbon salımlarının üçte birini tutan okyanuslar bu görevini giderek daha az yerine getirebiliyor. Bu devasa akışın ana öğelerinden biri, Güney Okyanusu’nun Antarktika kıyılarında tuzlu suyun okyanusta diplere doğru ilerlemesi. Batan su atmosferden sıcaklık, oksijen, karbondioksiti alıp derinlere iletirken su da kuzeye doğru yayılıyor.
Bu akışın bozulmasının, en önemli karbon yataklarından olan okyanusların karbon tutma kapasitesini azaltarak küresel ısınmayı hızlandıracağı düşünülüyor. Bu yıl yapılan farklı araştırmalar bu akışı sağlayan su döngüsünün yüzde 20 ila yüzde 30 arasında yavaşladığını buldu. Bilim insanları bu yavaşlamanın yıllar sonra gerçekleşmesini bekliyordu.
Doğal hidrojen arayışı artıyor
Yılın diğer önemli gelişmesi de fosil yakıtlardan çıkışta önemli bir rol oynayacak olan hidrojen ile ilgili. 1987’de yılında, Mali’de hidrojen arayan bir sondaj deliği, sigara içilmesi nedeniyle patladıktan sonra betonla kapatılmıştı. 2012 yılında araştırmacılar bu deliği yeniden açtı ve yanan gazın yüzde 98 oranında hidrojen olduğunu buldu. Bu kaynağa jeneratör bağlandı ve bir köyün tüm elektriği buradan üretildi. Üretimden atık olarak ortaya sadece su çıktı.
Bu sene yapılan bir araştırma bu sondaj deliğindeki hidrojen basıncının 11 yıldır azalmadığını; yani yerkürenin derinliklerindeki bir kaynağın, buradaki hidrojeni yeniliyor olabileceğini buldu.
Bu keşiften yola çıkarak yeryüzündeki hidrojen kaynakları arayışı hızlandı ve bu alandaki girişimlere en az 100 milyon dolar yatırım yapıldı. Bazı araştırmacılar yeryüzünde 1 trilyon tondan fazla hidrojen bulunduğunu tahmin ediyor.
Yapay zekalı hava durumu tahmini
2023’ün bir diğer çığır açan gelişmesi yapay zekanın hava durumu tahmininde giderek daha iyi performans göstermesi olarak belirlendi. Yakın zamanda yayınlanan yeni bir araştırmada, Google DeepMind tarafından oluşturulan GraphCast adlı yeni yapay zeka modelinin, dünyanın en iyilerinden biri olan Avrupa Orta Vadeli Hava Tahmini sisteminden daha iyi performans gösterdiği bulunmuştu.
Science kısa vadede geleneksel yöntemlerin ortadan kalkmasının beklenmediğini ancak yapay zekanın uzun vadede bunların yerini alabileceğini söylüyor.
Sıtmaya karşı yeni umutlar
Sıtmanın Afrika’da önlenmesi konusunda son yıllarda yaşanan gelişmeler yılın en önemli bilimsel gelişmelerinden birini oluşturuyor. Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) R21/Matrix-M adlı aşıyı genel kullanım için onaylaması bu yılın en önemli bilimsel gelişmeleri arasındaydı. Oxford Üniversitesinde geliştirilen aşı, ana aşı üreticilerinden Hindistan Serum Enstitütüsü’ne lisanslandı. Şirket dozaj maliyetinin 2 ila 4 dolar arasında olacağını öngördüğü aşıdan yıllık 100 milyon doz üretebileceğini açıkladı.
Alzheimer gelişmeleri
2023 yılında Alzheimer hastalığına karşı “Donanemab” adlı ilaç geliştirildi. Üçüncü faz çalışmalarının tamamlandığı aşı hastalığın ilerlemesini yüzde 35 oranında yavaşlatıyor. Buna ek olarak “Lecanemab” adlı başka bir ilacın da hastalığın ilerlemesini yüzde 27 yavaşlattığı bulundu. İlaçların bilişsel yavaşlamadaki iyileşme etkisinin zamanla nasıl değişeceği merak ediliyor. Bir diğeri soru da bu tedavilerin yüksek hastalık riski taşıyan kişilere erken uygulanması durumunda semptomların başlamasını geciktirip geciktiremeyeceği.
Amerika kıtasına insanlık tahmin edilenden önce ayak bastı
Science dergisine göre arkeoloji alanında yılın en önemli gelişmelerinden biri Amerika kıtasına insanların tahmin edilenden en az 5 bin yıl önce ayak bastığının bulunmasıydı. Önceki bilgiye göre Amerika’ya ilk gelenler Bering Boğazı’nı geçerek kıtaya ayak bastı ve 16 bin yıl önce Pasifik Kıyısı’ndan aşağı indiler. Ancak artık tarih 5 bin yıl geriye gitmiş durumda.
2021’de New Mexico’daki White Sands Ulusal Parkı’nda çalışan araştırmacılar göl çamurunda 21 bin ile 23 bin yıl arasına tarihlenen ayak izleri buldular. Tarihler doğruysa insanlar buzul çağından önce Amerika kıtasına ulaşmayı başardı.
Dev kara delik birleşmelerinin gürültüsü duyuldu
Bu yıl astrofizikçiler, uzun zamandır aranan zayıf bir kozmik gürlemenin işaretlerini yakaladılar. Hareket halindeki devasa kütlelerden gelen yerçekimsel dalgaların sesini yakalandı. Evrendeki süper kütleli kara delikler, sıkı yörünge çiftleri halinde birbirlerinin etrafında dönüyor. Galaksinin merkezinde olan bu kara delikler giderek daralarak yörüngede kitleniyor. İlk aşamada dünyadan tespit etmek mümkün olmasa da zamanla dairesel hareketler güçlü kütleçekim dalgaları yayıyor.
Ekza ölçekli bilgisayarlar
On yılı aşkın bir süredir yapım aşamasında olan ekza ölçekli (exascale) bilimi çağı nihayet bu yıl geldi. Oak Ridge Ulusal Laboratuvarı’ndaki Frontier, iklimden malzeme bilimine kadar birçok alandaki zorlukların üstesinden saniyede 1 kentilyon (1018) matematiksel işlemle gelebilen, bilimsel kullanıcılara açılan, açıkça kabul edilen ilk ekza ölçekli bilgisayar oldu. Çin’in yıllardır ekza ölçekli makinelerinin çalıştığı söyleniyor ancak ülke donanımının ayrıntılarını paylaşmıyor. Frontier, Michigan Üniversitesi’ndeki araştırmacıların, bir malzemedeki 600.000’e kadar elektronun davranışını mükemmele yakın bir hassasiyetle tahmin etmek için iki teorik çerçeveyi birleştirmesini sağladı. Önceden yalnızca 1000 elektron için tahmin yürütülebiliyordu.